TAMTHILIYA YA NGUZO MAMA

KITABU: NGUZO MAMA

MWANDISHI: PENINA MUHANDO

WACHAPISHAJI: DUP

MWAKA: 1982

UTANGULIZI

Tamthiliya ya Nguzo Mama iliyoandikwa na Penina Muhando inayasawiri na kuyaelezea matatizo mbalimbali yanayowakaBi.li na kuwaelemea wanawake wengi wa Tanzania na Afrika kwa ujumla. Wanawake wengi wamekuwa wakinyanyasika kwa kunyanyaswa na kuteswa na waume zao. Penina Muhando anathiBi.tisha hayo kwa kutueleza maisha waliyokuwa wakiishi wanawake wa Patata.

MAUDHUI

DHAMIRA KUU: UKOMBOZI WA MWANAMKE

Penina Muhando ndani ya kitabu hiki cha Nguzo Mama anaelezea na kuonesha juhudi mbali mbali zifanywazo na wanawake katika kujikomboa kutoka minyororo ya utumwa wa mwanaume na manyanyaso mazito anayoyapata kutoka kwa mwanaume na jamii nzima inayomzunguka. Mwandishi, baada ya kusawiri maisha halisi ya mwanamke wa Kiafrika na manyanyaso anayoyapata kama vile kupigwa, kufanyishwa kazi kuliko uwezo wake, mfano :- kulima peke yake, kufua, kuosha  vyombo, kukusanya kuni n.k., anaamua kutumia kipaji chake kuelezea jinsi gani mwanamke anaweza kujikomboa. Katika kitabu cha

Nguzo Mama, mwandishi anawaonesha wanawake wa Patata wahangaikavyo katika kujikomboa. Ukombozi huo umegusa nyanja zote za maisha yaani kisiasa, kiuchumi na kijamii.

Kiuchumi katika kujikomboa, wanawake wa Patata wanaamua kuanzisha miradi mbalimbali ambayo itawawezesha kujipatia fedha kwa ajili ya maendeleo. Miradi ikashamiri sehemu zote za Patata.

“……….Miradi tutatilia mikazo, miradi ya kila aina vilabu vya pombe, maduka ya khanga, ushirika wa kushona, kupika, hoteli na mengi……..’’(uk 52).

Bi.la Pili yeye akaamua kuanzisha kilabu cha pombe ili aweze kujikomboa kwenye maisha magumu yanayomkaBi.li.

‘’Kaamua Bi.Pili, Pombe kujipikia, na kilabuni kuiuzaPesa akipata, Pesa msema

kweliNa nguzo mama itasimama’’ (uk 14).

Mwandishi anaonesha umuhimu wa pesa katika kujikomboa kwa wanawake, kwani pesa ndio hasa iletayo maendeleo stahiki. Hali kadhalika Bi.Moja na wenzake nao wakajiunga na kuanzisha viwanda vyao vya kufuma mapambo ya

nyumbani.

‘’Kutokea Bi.Moja, Na lake jipya kiwa nda kuanzishaMapambo ya nyumbani kufumaMapambo akiyauza na pesa kujipatiaItakuwaje nguzo mama

isisimame’’ (uk 17).

Kijamii, wanawake wa Patata wamehamasika kwa kuanzisha vikundi vya akina mama, ambavyo vitasimama imara kutetea maslahi yao na kusaidiana wao kwa wao katika kujikomboa. Mfano mzuri ni kikundi lcha kina Bi.Nne, yeye alikuwa kiongozi wa umoja huo akiwahamasisha wanawake wenzake ili waweze kuinua “nguzo Mama’’ “Bi. Nne anapiga makofi naoAnasimama na kutoa hotubaNguzo mama hoyee’’ (uk 11).

Bi. Nne naye hakuwa nyuma katika kazi yake ya ualimu. Akaanzisha Umoja wa Walimu, nia ikiwa kuwasaidia kutatua matatizo yao mbalimbali yanayowakaBi.li katika ufundishaji, Bi. Nne anawashauri walimu wenzake kuanzisha umoja huo ili kwanza waanze na matatizo yao yanayowakaBi.li katika hatua ya kujikomboa kama wanawake.

“Kutokea Bi.Nne, wenzake wengiMakubwa hawakujitakia,

vizuri walishauriTuanze na yetu matatizo, Ndani yah ii yetu kaziKazi yetu ya kufunza vyema kuichapavigingi vikitokomea, vyema vijana watafunzikaWakifunzika wote Patata “Nguzo Mama itasimama’’ (uk 20).

Hapa Penina Muhando anaonesha elimu kama njia moja wapo itakayoweza kuwakomboa wanawake pale aliposema;

“Vigingi vikitokomea, vyema vijana watafunzika, wakifunzika wote Patata nguzo mama itasimama’’

Mwandishi pia anaonesha ushirikianao wa jamii nzima, wanawake kwa wanaume kutasaidia sana katika kuleta ukombozi wa mwanamke na mwanamke peke yake, abadani hatoweza kusimamisha ‘’Nguzo Mama’’“Bi. Nane ‘’Tushirikishe

wanaume pia. Nguzo mama ina faida kwa woteTuite na watoto wote faida

kwa wote – wao taifa la kesho’’

Kwa hiyo, mwandishi licha ya kuonesha utakiwaji wa jamii nzima katika ukombozi wa mwanamke, pia anaonesha faida za ukombozi huo hazitamlenga mwanamke tu bali na jamii nzima inayomzunguka mwanamke.

Pia umoja nao unachorwa na kuoneshwa kama njia itakayowezesha wanawake waweze kujikomboa.

“Bora tufanye mikutanolabda na maandamanoMaazimio tuyatangazetukupambeje maua’’ (uk 7).

Mikutano kama ilivyo kawaida yake ingewezesha kuwapasha watu wengi zaidi juu ya ukombozi wa mwanamke na manyanyaso wapatayo. Hivyo watu wengi wangehabalishwa katika uwanja wa siasa. Nafasi za uongozi kwa wanawake ni moja kati ya njia ambazo zingemwezesha mwanamke kujikomboa.

Katika tamthiliya hii, mwandishi anaonesha juhudi mbalimbali zifanywazo na wanawake wa Patata katika kuchukua  uongozi wa Serikali.

“………Akina mama watapewa vyeo, orodha tumeshapanga. Tutapata mawaziri, mameneja, mabalozi na kadhalika. Wengine tayari wameshapata kama mnavyofahamu’’ (uk 52).

Baadhi ya wanawake ambao walipata uongozi ni Bi. Nne ambaye alikuwa mwenyekiti wa kamati ya vyeo.

“He! Kweli nimekumbuka looo!

Nimechelewa mkutano wa kamati ya vyeo

Na mimi ndiye mwenyekiti, si mnajua tunavyokazana kuwaombea maBi.Bi. vyeo maana wanasahauliwa. Lazima tufanye huo mkutano’’ (uk 42).

Bi. Tatu yeye alikuwa mwenyekiti wa kamati ya malezi bora

“My God ! Mmeona! Tena Shangazi mwenyewe ndiye mwenyekiti wa malezi bora’’ (uk 50).

Ukombozi wa fikra pia umeoneshwa kama tatizo linalowasumbua wanawake wa Patata. Mfano anamuonesha Bi. Nane dhidi ya madai aliyoamBi.wa. Bi.Nane hasa alipokubaliana na kila kitu alichoelezwa na Bi. Nne.

DHAMIRA NDOGONDOGO

1. UONGOZI MBAYA

Uongozi mbaya ni kati ya dhamira zilizooneshwa kwenye tamthiliya ya Nguzo Mama. Mwandishi wa tamthiliya hii, Penina Muhando anaanza kwa kuonesha umuhimu wa kiongozi katika jamii yoyote ile. Pia anaonesha kiongozi kama mtu aliyeshikilia jamii anayeweza kuipeleka jamii anayeweza kuipeleka jamii yake kwenye neema au mdomo wa samba kutegemeana na uongozi wake atakavyokuwa anaupeleka.

“……..Tena kwetu sie kiongozi huongoza njiaAweza kuwapeleka kwenye neemaAu mdomoni kwa samba……..’’ (uk 22).

Lakini viongozi hao, wengi wao wamekuwa wakizipelekajamii zao kwenye mdomo wa samba, kwani viongozi hao hutumia uongozi kama dhama ya kuonesha wao ni watu watukufu na walio kwenye daraja la juu katika jamii. Wakiamuawatakavyo Bi.la kufuata miongozo iliyopo katika uongozi huo.

“Bi. Nane akawazaKumbe kazi hii ya uongozi au uwenyekitiInampa mtu uwezo wa kufanyaMambo kinyume cha kawaida……’’ (uk 24).

Penina Muhando anaonesha uongozi mbovu kama ndio chanzo cha matatizo yanayoikaBi.li jamii ya Wanapatata. Viongozi kama akina Bi.Nne na Mwenyekiti wa Kamati ya Mashauri, wanaoneshwa kama viongozi wabovu wanaosabaBi.sha kuwa na matatizo katika jamii ya Patata.

“Lahaula! Kumbe ndio maanawatu wengi wanaulilia uwenyekiti, kwani ni rahisi kazi yake, kiholela mambo kujifanyia masikini Patata si ajabu kumbe vurugu kutapakaa’’(uk 25).

Mwandishi anaonesha vurugu zinazoisonga Patata kuwa zimechangiwa na uongozi mbovu. Udikteta pia unaoneshwa kuwa ni zao la uongozi mbovu uliopo kwenye jamii ya wana Patata. Viongozi kama mwenyekiti wa kamati ya mashauri wamechorwa kama madikteta, wanaotumia uongozi wao watakavyo, wajisikiavyo kutoka mioyoni mwao au vile waamBi.wavyo na watu wao wa karibu Bi.la kufuata misingi  na miongozo waliyowekewa na katiba ya jamii zao. Mwenyekiti wa kamati ya mashauri anatumia vitisho kumlazimisha Bi. Nane kusemaasichokijua ili mradi tu yeye ni kiongozi. Pia mwenyekiti anaonesha udikteta wake pale alipotaka kuamua kesi aliyosikilizaupande mmoja tu wa mashtaka, tena maelezo hayo kapewa wakati mshtakiwa hayupo.

“……..Vipi mtu atakubali kutoa ushauri kutumia vitisho!Kufuatilia maelezo ya

mshtaki peke yakeTena yaliyoelezwa wakati mshtakiwa hakuwepoVipi mtu atamshauri

mshtakiwaBi.la kujua mawazo yake’’  (uk 24).

Pia mwandishi anaonesha udikteta uliokithiri unavyoitawala jamii ya Patata, yaani mtu mmoja anaweza kuamua maamuzi yanayotakiwa kufanywa na kamati nzima. Tena ajifanyiaye mambo Bi.la kushirikisha kamati hiyo. Mfano ni pale mwenyekiti wa kamati ya mashauri walipokaa na kuunda kamati ya watu wawiliili wamshitaki Bi. Nane.

“ ….Vipi  watu hawa, wawili, moja, mBi.li kujifanya wao kikao.Katiba gani inasema mwenyekiti peke yakeAwe na kikaocha kuamua

mashauriAu asaidiane na mtu simwanakamatiMwenyekiti na mshtaki  kuwa kikao?!Sijapata kusikia, hiki ni kikao cha hila.Kusema sitajisumbua, kimya

akijikalia’’ (uk 24).

Mwandishi anaendelea kutuonesha maajabu ya uongozi mbaya ya wana Patata ulivyokithiri, kwani wale viongozi walikuwa wanategemewa ndio haohao wanaofanya mambo ya ajabu.

“Na ajabu kupita yoteVipi mwenyekiti Bi.la kamatiAkatoa ushauri katika

mashtaka?’’ (uk 25).

Hapa msimulizi alikuwa anaendelea kutuonesha jinsi mambo yalivyo mabaya hapo Patata.

“Kwa wema na hurumaMwanangu mie sijui labda kamuulize Bi. Nne’’

(uk 54).

Chizi anamshangaa Bi. Saba, kwani licha ya kuwa kiongozi  hajui hata ninimaana ya Nguzo Mama. Chizi anaendelea kusema;

“Lakini juzi kachaguliwa katibuSijui wa kamati gani ile. Nimesahau’’ (uk 55).

2. DHULUMA

Penina Muhando anaitumia vyema kazi yake ya usanii kueleza tatizo la dhuluma lilivyoiguBi.ka jamii yetu ya leo. Katika tamthiliya yake ya Nguzo Mama anajaribu kutuonesha jinsi jamii ya Patata, kama zilivyo jamii nyingine, ilivyooza kwa dhuluma, hasa kwa wanawake wajane pindi tu wanapofiwa na waume zao.

Katika tamthiliya ya Nguzo Mama, mwandishi anatumia mhusika wake Bi. Saba kuonesha jinsi ganiwanawake wengi wa Kiafrika wanavyodhulumiwa mali na ndugu za waume zao pindi tu wanapofariki. Bi. Saba baada ya tu ya kufiwa, shemeji walikuja na kugawana vitu vya Bi. Saba pasipo kumuachia hata kitu. Watoto nao walichukuliwa, wakimwacha Bi. Saba masikini akihangaika huku na kule Bi.la mafanikio.

“ Haa! Shemeji mmerudi kuchukua hata kitanda!Hata sufuria! Nitalala wapi na nitapika wapi jamani?’’(uk 43).

Mwandishi anaendelea kueleza uozo wa dhuluma ndani ya Patata ilivyoletamatatizo na huzuni kwa wanaodhulumiwa huku wakikosekana watu wa kuwasaidia, hakuna mtu wa kumsaidia mwenzak, dhuluma imetapakaa kila mahali

Patata.

“Akalia Bi. Saba tena akalia, hana wa kumsaidiaMumewe kafa nduguze wamekuja

juu,Pesa wamechukua senti tano haikubakiVyombo na nguo zote  wakagawanaRoho ikampasuka Bi. Saba kuwaona hao nduguWalivyogombania  mali wasiyochuma “Kiti hiki changu’’ Mie lile jembe’’“Mie suruali hizi’’ ili mradi ilikuwa zogo’’(uk 43-44).

Mwandishi pia anaelezea juu ya dhuluma, kwa kitu au mali uliyoichuma kwa jasho lako mwenyewe, ukahangaika huku na kule kutafuta mali hiyo lakini mwisho wanakuja wachache kukudhuluma mali hiyo. Mfano Bi. Saba.

Uongozi mbaya pia umesabaBi.sha kuondoka kwa demokrasia kwa watu wa Patata, kwani  wachache wenye madaraka ndio wanaoonekana kupewa kipaumbele kuzidi wenzao, wanaowaongoza. Mfano ni pale Chizi alipokuwa anamuuliza Bi. Nne akimwonesha kuwa yeye ni mtu mkubwa na anapewa kipaumbele zaidi. Ansema;

“…….Lakini Bi.Bi. yangu aliniamBi.aBi.nadamu wote sawa, lakini wengine  ni sawa zaidi.Na huyu ni mmoja wa hao’’ (uk 58).

Pia mwenyekiti wa kamati ya mashauri hafuati  demokrasia inayotakiwa kwa kumlazimisha na kumpa masharti yaliyo kinyume kaBi.sa na katiba,yenye kuonesha udikteta uliokithiri usiofuata na unaoepuka kiBi.sa demokrasia .

“ Jambo la pili nakueleza kuwa hakuna mtu yeyote anayeruhusiwa kufanya mkutano Bi.la kibali cha ofisi hii. Na ofisi hii lazima iletwe kumbukumbu za mikutano yote iliyofanyikahapa Patata. Sheria hii ipo na inajulikana kwa hiyo urudi ufuate mashauri yangu’’ (uk 25).

Viongozi wa Patata wanaoneshwa pia viongozi  wasiopenda kuwajiBi.ka katika kufanya kazi za kuliletea taifa lao maendeleo yao, wawapo tu! Kazi kuongea maneno yasiyotekelezwa. Mfano ni Bi. Tatu, yeye ni kiongozi wa malezi bora lakini ameshindwa hata kulea watoto wa kaka yake anayehangaika mtaani (chizi). Pia anashindwa hata kujishughulisha kufanya vijiBi.ashara.

“My God! Mmeona! Tena Shangazi mwenyewe ndiye mwenyekiti wa kamati ya malezi bora yeye mwenyewe hafanyikazi…..’’(uk 50).

Licha ya kuwa kiongozi wa Patata hawapendi kuwajiBi.ka, lakini pia wanaoneshwa kama wasiokuwa na elimu, na wasiojua nini kinaendelea hata kwenye uongozi wao. Viongozi kama hawawezi kubadilisha  kama jamii yoyote ile kama ilivyo kwa jamii ya Patata. Chizi anasema;

“…..Siku  moja nikamwendea, labda niwe kweli chizi

“Shikamoo’’ ‘’Marhaba’’ Bi.Saba nieleze.

Nini kitu Nguzo Mama, naona hapa Patata mambo yamevurugika, kila ninakogeuka nasikia nguzo mama, Nguzo Mama kitu gani? Vizuri, alijibu.

Yeye alihangaika huku na kule ili ajiletee maendeleo yake nay a watoto wake, lakini bado mumewe alipofariki nduguze wakaja na kumdhulumu jasho halali.

“AtawaamBi.aje watu hawa,Kuwa vyote walivyochukua Zaidi ni jasho lakeWatoto wake wapenzi mwenyewe aliwaleaWakati wao baba mnatindi

akiyachapaNa pesa kwa pombe kuangamizaPesa ya ndugu yao iliishia

chooni’’ (Uk 44).

3. ELIMU

Katika tamthiliya hii ya ‘’Nguzo Mama’’, dhamira ya elimu inaoneshwa kama jambo la muhimu sana kwenye maendeleo ya jamii yoyote ile. Mwandishiameonesha kuwa kila nyumba ya mafanikio au maendeleo yoyote yale kuna elimu. Bi. Nne anakubaliana na ukweli huu pale alipokuwa anasisitiza somo la ushonaji liingizwe kwenye mitaala ya wanafunzi mashuleni ili waweze kujifunza kushona vitu mbalimbali kama mapambo na nguo. Kisha wauze wapate

maendeleo.

“……….Pia somo la ushonaji litatiliwa mkazo mashuleni. Kila shule italifundisha ili watoto wetu wajue kushona, wavae vizuri na kupamba nyumba zao vizuri’’ (uk 18).

Bi. Nane naye anaonesha na kuthiBi.tisha ukweli juu ya umuhimu wa elimu kwa maendeleo ya jamii ya Patata. Yeye anaonesha kuwa kama watu hawatopata elimu, basi hata maendeleo hawatayasimamisha yakasimama.

“…….Tuvitoe vigingi vile vituzuiavyoKazi yetu ya kufunza vyema kuichapa vigingi vikitokomea, vyema vijana watafunzikaWakifunzika wote Patata.Nguzo Mama itasimama’’ (uk 20).

Ukosefu wa elimu nao unaoneshwa kama tatizo kubwa kwajamii ya Patata linalosabaBi.sha kukosekana kwa maendeleo na kuwakomboa wanawake. Viongozi wanaoneshwa kama watu wasiokuwa na elimu, wasiojua hata kinachoendelea kwenye uongozi wao. Mfano ni pale Chizi alipomuuliza Bi. Saba ambaye ni kiongozi kuhusu maana ya Nguzo Mama. Lakini Bi. Saba anaonekana hajui chochote kuhusu Nguzo Mama. Baada ya Chizi kumuuliza Bi. Saba anajibu;

“Mwanangu mie sijui labda kamuulize Bi. Nne’’.

Yaani Bi. Saba anaonekana mtu asiye na elimu kaBi.sa, kwani hajui hata jambo alifanyalo, Chizi anaendelea kutuhabarisha kuhusu Bi.Saba,

‘’Lakini sijui kachaguliwa katibu sijui wa kamati gani ile. Nimesahau’’ (uk 55)

Elimu pia inaoneshwa ilivyopana na katika hayo mapana yake ya kila sehemu ina umuhimu wake. Elimu ya malezi, kama zilivyo elimu nyingine, inaonekana kuwa na umuhimu mkubwa sana katika jamii hasa ikizingatia kwenye kipindi hiki ambacho magonjwa ya ajabu yanayoizunguka jamii kama vile Kisonono, Kaswende na Ukimwi. Hivyo mwandishi anasisitiza kuwepo na elimu ya

malezi itakayowasaidia vijana na wanawake hasa wale wanaotupa watoto kwenye

mapipa na vyooni. Sharti wapate elimu ya malezi waache taBi.a hiyo….

“……….Pia wasichana kutupa watoto kwenye mapipa, kuna semina wiki ijayo kuzungumzia swala hili, ni aibu kubwa sana kwetu’’(uk 52).

4. USALITI

Usaliti kwa mujibu wa Kamusi ya Kiswahili Sanifu ni tendo la kuchonganisha watu kwa kuchukua maneno ya huku na kuyapeleka huku ili wapate kugombana . Kama tafsiri ya usaliti ilivyo, Penina Muhando amefanikiwa kuonesha dhamira hiyo kwa ustadi mkubwa, pale alipowachora wahusika wake kama wasaliti, mfano ni pale walimuwalipomsaliti mwenzao Bi. Nane kwa kutoa siri za vikao wanavyovifanya na kumpelekea Bi. Nne, ambaye anaonekana kama adui wa Bi. Nane.

“……..Tena Mwenyekiti mimi nilikwamBi.a hao walimu wengine hawampendi huyu Bi. Nane, yeye tu ndiye anayejiweka kimbelembele kama wanampenda mbona walimu hao hao wanatoka wanakuja kunieleza mipango yao? Sema basi tukusikie’’ (uk 22-23).

Matokeo ya usaliti huu yalimuweka pabaya Bi. Nane, kwani alisongwasongwa na kuhangaishwa na uongozi wakimtuhumu kama msaliti na mvuruga Amani anayetaka kusimamisha maendeleo ya Patata.

“Lahaula!Sawa hawajakaa makubwa yakawakuta!Barazani wakaitwa mashtaka kuyajibu’’ (uk 20).

Mwandishi anaendelea kutuonesha usaliti ulivyosabaBi.sha Bi. Nane kuingia kwenyematatizo pale mwenyekiti alipokuwa anamuhoji.

“Kwa kifupi ni kwamba, tumepata habari kwamba wewe umeanzisha kikundi cha kupinga juhudi za wenzetu hapa Patata za kusimamisha Nguzo Mama. Tena kikundi hicho cha walimu watupu kinabagua wasio walimu. Tena kikundi hicho kimekuwa kikifanya mikutano kupanga njama za kuchafua juhudi za wenzenu’’ (uk 21).

Mwandishi Penina Muhando pia ameonesha dhamira yenye kufanana na usaliti japokuwa kitafsiri sio usaliti. Dhamira hiyo ni watu kuukataa ukweli ambao kimsingi upo kwa kifupi twaweza kuita ‘’kana’’ au ‘’kukana’’ yaani tamka kuwa si kweli au kuwa haipo hali ya kuwa yawezekana ipo. Mfano mzuri ni jamii ya Patata, kama zilivyo jamii nyingine, watu kuwakana na kuwakataa ndugu zao kwasababu tu ya matatizo waliyonayo. Katika Nguzo Mama Chizi ameonekana kulalamika baada ya baba yake kumkana na kumkataa, na alipokwenda kwa shangazi yake naye pia alimkana tena huku akimdhihaki kwa kumtukana na kutaka kumuitia mbwa wamng’ate.

“Niende wapi? Kaka yako alinikana na wewe unanifukuza’’ (uk 50).

Dhamira hii inatuonesha jinsi mambo yalivyobadilika kweny jamii zetu, wazazi kama tegemeo la watoto wao wenye matatizo na hivyo wengi wao wamekuwa wakiwaacha na kuwaua kwa madai kuwa ni mikosi/nuksi .

Bi. Tatu anaoneshwa kama ndugu wa kambo wa Chizi anayepaswa kumsaidia lakini mambo  yakawa tofauti Chizi alipokwenda kwake,

“Chizi umefuata nini huku nyumbani kwangu. Hebu toka hapa tuna shughuli za wageni’’ (uk 50).

Bi. Tatu anaendelea kufoka na kumtukana waziwazi Chizi pale alipomwamBi.a, CHIZI ‘’Shangazisina nguo’’Bi. TATU ‘’Usiniite Shangazi. Toa balaa lako hapa, ukirudi nitakuitia mbwa akuume’’ (uk 50).

5. UMASIKINI NA MAGONJWA

Umasikini ni hali ya kukosa mali, yaani mtu kutoweza kukidhi haja ya mahitaji yake ya kila siku. Kuishi chini ya kiwango kinachotakiwa. Umasikini, kama tatizo kubwa linalozisumbua nchi za dunia ya tatu, limejadiliwa kwa kina na Penina Muhando. Patata ni moja ya jamii za watu masikini wasioweza kujimudu kimaisha wahangaikao huku na kule kusaka riziki Bi.la mafanikio. Jamii ya Patata inaonekana ikisumbuliwa na shida chungu nzima. Bi. Tano shida zimemwandama, watoto wake wanapata tabu, hata hela ya kuwanunulia nguo hana sembuse chakula. Watoto wake siku nyingine wanashinda na njaa wakiangalia siku inavyopita, jua likitokea mashariki kuelekea maghariBi..

‘’Taabu, taabu! Taabu!

Watoto wangu hawana chakula

Hawana nguo, hawana chakula

Watoto wanashinda na njaa.

Wanalala na njaa’’ (uk 40).

Hali kadhalika Chizi naye anaonesha hali hii ya umasikini pale anapolalamika kuumwa na njaa, na njaa yenyewe inaonekana si ya siku moja tu bali ni muda mrefu, bkwani anaelezea kuwa njaa hiyo huwa haijimuisha.

“Labda tuite njaa

Kama hii inayomuuma

Njaa kamwe haimuishi’’ (uk 31).

Mwandishi pia anaelezea umasikini ulivyotawala Patata kiasi ambacho watu wanashindwa hata kubadili nguo, yaani wao wamekuwa na nguo za ‘’kauka nikuvae’’.

“Bi. Pili : Nimeifua mchana huu, asubuhi si nilidamkia shambani…..’’(uk 36).

Mumewe bwana Sudi anajibu, “Kelele! Sasa mimi nitavaa niniUtaikausha kwa moto hiyo nakwamBi.aMimi nataka kurudi, nilikotoka nimeacha pombe kafiri unATAKA WENZANGU WAIMALIZE!

Kausha hiyo nguo haraka kabla sijakupiga’’(uk 36).

Mwandishi Penina Muhando haishii hapo katika kuonesha umasikini ulivyoibuka Patata, bali anazichunguza na kuzifichua sababu zinazoleta umasikini huo. Moja kati ya sababu hizo ni uvivu na kutojituma katika kufanya kazi. Wananchi wa Patata ni wavivu na hawajitumi. Wanawake wapo tu wanapiga soga huku miguu waitandaza kwenye mikeka. Mfano Bi. Moja yeye asilani yumo ndani tu anashinda utadhani mwali anayefundwa. Kutwa domo akilipiga tena huku miguu kainyosha , na kamwe hutamwona jasho likimtoka akifanya kazi.

“Mwenzenu miye nashangazwa na maneno ya Bi. MojaHiyo dhahabu na fedha, na

huu wake uturiWapi atavipata, kumbe ndani anashindaMiguu kainyosha na domo kujipigiaKamwe sijamuona, akilitoa jasho kazi kujifanyiaWapi niamBi.e inapatikana fedha na dhahabuBi.la kazi kufanyia, niende na mie ChiziNyingi nikajitolee’’ (uk 47-48).

Kama ilivyo kwa wanawake wa Patata, wanaume ikiwa ni mara mBi.li yao kutwa nzima kiguu na njia, wanaume hawajui hata jembe lashikwa  vipi. Wao ni pombe tu pombe na wao, kutwa nzima wanashinda vilabuni, wakinywa na kupiga zogo tu mara hiki mara kile. Uvivu umewajaa hawataki kaBi.sa kujishughulisha. Kazi zote wamewaachia wake zao hata zile za kuihudumia familia. Hata kile kidogo kinachozalishwa na wake zao basi huwapokonya.

“Huyu Bi. Pili rohoni anasikitisha, Atakufa masikini hohehahe kama mie, Lakini ninashangaa kala nini Bi.Bi. huyu, Walahi sijaonamwingine hodoni kumpita lakini yule wake mume, nini kamlisha kazi zote afanya yeye Bi. Pili, matunda yote ale Bwana Sudi.Jasho lake Bi. Pili laishia kilabuni, huyu wake bwana Sudi Matindi anayatandika usiku na mchana siku moja nitamuuliza Bwana Sudi, Dawa gani aliyompa Bi. Pili na mie nikabahatika mke kujipatia awe kama Bi. Pili ambye taabu yote atakubali, watoto anizalie na pia anilelee, chakula anilimie na pia anipikie. Nguo anifulie na pombe anipatie. Nikipata yote haya!

Mie my God!’’ (uk 48-49).

Kama ilivyo shilingi yenye pande mBi.li, ndivyo kila mwenye umasikini maradhi nayo hayaeshi. Jamii ya Patata inaoneshwa kama jamiiyenye kusumbuliwa na maradhi mbalimbali hasa ya mlipuko kama vile kipindupindu.

“……Nimeishi siku nyingi, Na mengi nimeyaona, ugonjwa wa kaputula na ule wa maguniaPia kipindupindu vile vita vya mdachi.Na yule Nduli Amini Lkini ya

Patata.Sijui niite vita au ugonjwa’’ (uk 31).

ZINGATIA

Umasikini pia umeoneshwa wakati Bi. Moja alipokuwa anamdai mume wake fedha za kununulia khanga (Shabani).

“Nimekwabia  mie hela sina sasa unataka nikaibe?’’ (uk 35).

6. UVIVU NA UZEMBE

UwajiBi.kaji ni hali ya kufanya jambo pasipo hiari, yaani unalazimika kulifanya. Tofauti na ilivyo kawaida kwa watu wa jamii ya Patata wenyewe wamekuwa si wawajibikaji, yaani hawawajibiki ipasavyo katika kufanya kazi. Wananchi wa Patata wanaoneshwa kama watu wavivu wasiopenda kujituma katika kufanya kazi. Dhamira hii, Penina Muhando anaonesha kama chanzo kilichosabaBi.sha kufifia na kushindwa kuinua Nguzo Mama. Mfano mzuri ni pale wanawake wa Patata waliposhindwa kuinua ‘’Nguzo Mama’’. Mfano Bi. Moja yeye anaacha kuinua kuvuta Kamba na kuanza kuongea na Bi. Tano kuhusu khanga. Kwa muktadha waliokuwepo wasingepaswa kuzungumzia mambo hayo. Bi. Tano anamuelekeza kuwa ni kwa Mwarabu na pia anamtahadharisha kuwa anapaswa kuziwahi la sivyo zitakwisha. Mara Bi. Moja anaondoka na hapo Bi. Nane anashituka na kuuliza,

“Sasa jamani Bi. Moja anakwenda wapi tena!!

Bi. Moja akiwa mbali anajibu,

“Aaa jamani nitarudi lakini khanga hizi sizikosi’’ (uk 34).

Bi. Sita naye anaoneshwa kama mwanamke asiye muwajibikaji na asiyejali umuhimu wa kazi za maendeleo, kwani naye baadaye anaacha kuvuta kamba na kumfuata mwanaume eti kwasababu alimkonyeza ili amfuatelicha ya umuhimuuliopo kwenye kuinua ‘’Nguzo Mama’’.

Bi. Sita aliiacha na kuamua kumfuata Maganga . Bi. Tano naye kuona mumewe Maganga anamuita Bi. Sita anaamua kumfuata Maganga na Bi. Sita.

“……Mara anatokea Maganga, Bi. Sita anamfuata wanachekeana. Maganga anamfanyia ishara amfuate’’

Bi. Tano anaona yanayofanyika upesi anaacha kamba na kuwafuata’’ (uk 38).

Bi. Tatu naye kwake Nguzo Mama si mali kitu Zaidi ya mume na sherehe, hivyo anawasusia wewnzake kamba kutimkia kwenye Volvo lililomfuata na kuelekea kwenye pati ambayo kwake yeye ni muhimu Zaidi kuliko Nguzo Mama.

“Jamani mie naondoka mnaiona Volvo hiyo imenifuata mie’’. Anaendelea kusisitiza ‘’Siyo utani ndugu nyangu, Tunakwenda kwenye pati na mume wangu leo saa moja lazima nipalilie unga kwa baba watoto wangu ati. Nitakula nini’’ (uk 41).

Hata viongozi nao wanaonekana wababaishaji waliojaa maneno matamu mdomoni lakini pasipo uwajiBi.kaji kwa vitendo. Bi. Nne kama kiongozi naye anaondoka kwenye kazi muhimu, kazi ya vitendo itakayowezesha maendeleo ya mwanamke kupatikana na kwenda kwenye vikao, kazi ya kupiga soga bila utekelezaji.

 “Hee! Kweli nimekumbuka. Loo!

Nimechelewa mkutano wa kamati ya vyeo na mimi ndiye mwenyekiti……’’ (uk 42).

Kwa kutowajiBi.ka huko wanawake hao wa Patata wakasabaBi.sha kushindikana kuinua kwa ‘’NguzoMama’’, nguzo ambayo ni egemeo lao la maendeleo. Na ndiyo ufunguo ambao ungeweza kuwaondoa kwenye minyororo ya utumwa na ukandamizwaji wa siku nyingi. Lakini kutowajiBi.ka kukawakosesha. Penina Muhando pia anaonesha ugumu wa maisha wa watu wa Patata unavyotokana na kutowajiBi.ka kwao. Bi. Moja anaonekana kama mwanamke asiyejishughulisha na kazi yoyote ile kutwa yumo ndani tu katulia, kwa hali kama hii ya kutowajiBi.ka ndiyo hasa chanzo cha umasikini.

“Mwenzenu mie nashangazwa na maneno ya Bi. MojaHivyo dhahabu na fedha na huo wote uturiWapi ataupata, kumbe ndani anashindaMiguu kuinyosha na domo

kujipigia.Kamwe sijamuona akilitoajasho kazi kujifanyia…….’’ (uk 42).

7. MAPENZI NA NDOA

Penina Muhando katika ‘’Nguzo Mama’’ anaelezea mapenzi yasivyokuwa ya kweli, yanayojali pesa na usaliti kati ya wanandoa. Mfano ni Maganga (mume wa Bi. Tano) na mkewe Bi. Tano, Maganga anaonekana kutokuwa na mapenzi ya kweli kwa kumsaliti na kumchukua Bi. Sita.

“Wee Bi. Sita mshenzi, unanichukulia mume wangu hivihivi kimachomacho’’ (uk 39).

Usaliti huu wa mapenzi unaleta sononeko la moyo kwa Bi.Tano. Pia unaleta hali ngumu kwa familia ya Bi. Tano, kwani watoto wanalala njaa kwa kukosa chakula na mahitaji muhimu kwa kuwa Maganga (baba yao) anamaliza pesa zote kwa wanawake.

Mwandishi pia anaonesha mapenzi yanayoendeshwa na pesa kuliko utashi wa mtu na mgtu, mFano ni pale Bi. Tatu alipowaambia wenzake alipofuatwa na mumewe.

“Sio utani ndugu yangu, Tunakwenda kwenye pati na mume wangu leo saa moja usiku, lazima nipalilie unga kwa baba watoto wangu ati, nitakula nini’’ (uk 44).

Pia anaonesha swala la mwanaume kuwa na mke zaidi ya mmoja lisivyokubaliwa na wanawake na jinsi gani wanavyohangaika kulibadilisha swala hili.

8. NAFASI YA MWANAMKE KATIKA JAMII

Katika tamthiliya ya Nguzo Mama mwanamke amechorwa kama sehemu tofauti. Kwanza amechorwa kama chombo cha starehe kilichopo kwa ajili ya kustarehesha wanaume. Mwanamke hapa anatumia mwili wake kama Bi.dhaa iuzwayo sokoni na kumpatia faida. Mfano ni Bi. Sita ambaye ni changudoa.

“Mwenzio nautafuta huo muda siupati.Laiti ningeupata wengi zaidi

kunasa. Kwani mmoja, wawili wanafaa kitu gani?” (uk 29).

Mwanamke pia amechorwa kama jasiri  anayejitoa mhanga kuusema ukweli. Hapa tunamuona Bi. Nne anayeamua kumwamBi.a ukweli mwenyekiti juu ya kutokubaliana kwake na maamuzi aliyoyatoa.

“Sikubali Mwenyekiti kama nashtakiwa haki ninayo ya kutoa maelezo vile ninavyotaka.

Nitaeleza kwa maandishi nakala wanaohusika wote nitawapa. Kesho nitakuleteaahadi ninaweka, ukishasomamaelezo yangu ukae ukihukumu. Lakini kabla ya hapo sipokei hukumu wala ushauri” (uk 29).

Mwanamke pia ameoneshwa kama kiumbe duni kisicho na thamani wala uwezo wakugfanya jambo lolote katika jamii. Katika kijiji cha Patata wanaume waliwadharau na kuwabeza wanawake wakiwaona kama watu wasiokuwa wakamilifu (uk 46).

Uvumilivu nao umeoneshwa kama sifa ya mwanamke kwenye tamthiliya hii. Mwanamke anaonekana kutokata tama katika juhudi zake za kuingua  Nguzo Mama licha ya ugumu unaowakabili (uk 11).

Mwanamke amechorwa kama mtu anayekandamizwa na asiyepewa haki zake za msingi. Mfano ni Bi. Saba alipodhulumiwa vitu vyake na nduguze mumewe na kuamBi.wa hana haki ya kurithi vitu vya marehemu mumewe (uk 43).

Pia katika utandawazi huu, mwanamke anaonekana kupata misukosuko hata pale aliposimamia kwenye haki yake ya msingi. Mfano Shaba alipompiga mkewe eti kwasababu alikwenda kwenye kikao(uk 57).

Mwanamke ameonekana kama mtumwa wa mumewe. Hii inaonekana pale Bwana Sudi alipokuwa anamtumikisha mkewe Bi. Pili kufanya shughuli zote za nyumbani na shambani yeye akiwa anakunywa pombe tu (uk 49).

Mwanamke anachorwa kama kiongozi wa familia ndiye aikuzaye jamii, kama hapatokuwepo na mwanamke katika jamii, hakuna jamii itakayoweza kuwepo. (uk 44-45)

UJUMBE

*Umoja ni nguvu utengano ni udhaifu

*Kwa kila jambo la maendeleo jamii nzima (yaani wanaawake, wanaume,wazee,vijana na watoto) lazima washirikiane.

*Ulevi ni adui wa maendeleo.

*Uongozi bora ni muhimu katika kufikiamalengo.

*Malezi bora ni muhimu katika familia

*Wanawake wanafanikiwa kujikomboa siku watakayoamua

kuungana na kushirikiana

*Wanawake nao wapewe nafasi za uon gozi.

MIGOGORO

Bi. Pili na mumewe (Bwana Sudi)

Chanzo cha mgogoro wao ni pesa. Bwana Sudi anataka kuchukua pesa za mkewe alizouzia pombe. Suluhisho ni Sudi kumpiga mkewe baada ya kukataa kumpatia pesa hizo.

Bwana Sudi, Shaba na Totolo.

Chanzo ni baada ya Shaba na Totolo kumtetea Bi. Pili mke wa Sudi asipigwe na mumewe. Suluhisho ni Shaba na Totolo kumwacha Bwana Sudi aendelee na matusi juu yao, kwani waligundua kuwa alikuwa amelewa.

Bi. Tano na Wanakikundi

Chanzo ni kutonunuliwa kwa vitambaa. Suluhisho ni kugawana vitambaa hivyo kwa kila mwanakikundi akauze kivyake.

MSIMAMO

Msanii ana msimamo wa kimapinduzi kwa kuyatolea macho matatizo yanayowakaBi.li wanawake katika kujikomboa na vipi wafanye ili waweze kujikomboa.

FALSAFA

Msanii anaamini kwamba ili wanawake wajikomboe  lazima wawe na msimamo, maelewano, pamoja na umoja na ushirikiano pasipo wivu wala kubaguana.

FANI

MUUNDO

Msanii ametumia muundo wa moja kwa moja. Tamthiliya hii imeanza kuonesha jinsi nguzo mama ilivyolala na harakati za kina mama kastika kunyanyua nguzo mama. Mchezo umegawanyika katika sehemu nne.

MTINDO

Msanii ametumia mtindo wa dayolojia na masimulizi. Vilevile ametumia lugha ya kishairi ili kuleta mvuto katika mchezo wake. Pia msanii ametumia nyimbo na mianzo ya hadithi za fasihi simulizi. (uk 3).

MATUMIZI YA LUGHA

MISEMO/ NAHAU

a) Utakiona cha mtema kuni (uk 42).

b) Watoto ni taifa kesho (uk 55).

c) Utakufa kibudu (uk 22).

d) Akachanganya ulimi {uk 57).

e) Dume Malaya si dume roho yako kusumbua (uk 40).

  METHALI

i) La mgambo likilia lina jambo (uk 45).

ii) Aso mwana aeleke jiwe (uk 45).

iii) Umoja ni nguvu utengano ni udhaifu (uk 33).

TAMATHALI ZA SEMI

TASHIBIHA

*Anatembea kama kapigwa bumbuazi (uk 9).

* Sikilizeni na sauti kama ndege nyikani (uk 30).

*Wanaswagwa kama mbuzi (uk 44).

*Amevaa kama mkulima wa bara (uk 24).

TASHIHISI

-Hasira zikampanda Bi. Nane (uk 8).

SITIARI

-Mbwa mume wako anayefuata wanawakeovyo.

MBINU NYINGINE ZA KISANAA

TAKRIRI

-Wakajaribu , wakajaribu (uk 5).

-Mwachie! Mwachie! Mwachie! (uk 8).

-Toka! Toka! Toka usirudi tena (uk 8).

-Akaenda, akaenda, akaenda (uk 40).

MDOKEZO

*Wakavuta…….wakavuta……….(uk 35).

*Siku moja ………ngojeni niwaoneshe (uk 49).

*Ee ndiyo malezi ya watoto wetu………(uk 52).

*Hebu tutazame kwanza kwanini hawasogei….(uk 58).

TANAKALI SAUTI

*Lu lu lu lu lu lu lu lu lu! (uk 2 na 18).

*Ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai! (uk 2).

MATUMIZI YA KIINGEREZA

-My God (uk 32, 49, 50).

LUGHA ZA MATUSI

-Shika adabu yako (uk 39).

-Malaya mkubwa wewe (uk 39).

-Mbwa wee! (uk 39).

-Mbwa mume wako anayefuata wanawake ovyo (uk 39).

WAHUSIKA

Bi. Moja

*Mke wa Shabani

*Hakuwa na msimamo katika kusimamisha Nguzo Mama.

*Alikuwa na tama.

*Hafai kuigwa na jamii.

2. Bi. Pili

*Mke wa Sudi

*Alinyanyaswa na mume wake.

*Ni mvumilivu katika matatizo.

*Ni mlezi bora wa familia.

*Anafaa kuigwa na jamii.

3. Bi. Tatu

*Ni mpenda starehe.

*Hapendi kazi ambazo hazina mshahara.

*Anambembeleza mume wake kwa kuogopa kuachwa.

*Hafai kuigwa na jamii.

4. Bi. Nne

*Ni mtu asiyependa maendeleo ya wenzake.

*Ana wivu, mBi.nafsi, mfitini na ana chuki Bi.nafsi.

*Hafai kuigwa na jamii.

5. Bi. Tano

*Ni mke wa Maganga.

*Ana hasoira sana.

*Hakumpenda Bi. Sita.

6. Bi. Sita

*Alikuwa kahaba na alikuwa anatembea na waume za watu.

*Ni mkorofi na hakupenda ushirikiano.

*Hafai kuigwa.

7. Bi. Saba

*Alifiwa na mume wake.

*Ni mlezi swa watoto.

*Ni kiumbe duni kwani shemeji zake walimnyang’anya mali zake zote na hata watoto baada ya mume wake kufa.

8. Bi. Nane

*Alipenda ushirikiano na swenzake.

*Alikuwa na elimuya kutosha.

*Alipenda kuelimisha wenzakekatika shughuli za maendeleo.

*Hakuwa na chuki na mtu.

*Anafaa kuigwa.

9. Chizi

*Nmpenda demokrasia.

*Alipiga vita uoga.

*Ni mfichua maovu yaliyoko katika jamii

*Anaonesha wazi matatizo yanayosababisha wanawakekushindwa kujikomboa.

*Anafaa kuigwa na jamii.

10. Mwenyekiti

*Ni mtu mwenye uongozi mbaya

*Anapenda kusiliza majungu na fitina.

*Anawachukia wanawake wasomi.

*Hafai kuigwa na jamii.

MANDHARI

Mandhari ya tamthiliya hii ni ya kubuni. Yanasawiri maisha ya vijijini na kiasi maisha ya mjini, kwani tunaona mwandishi ameonesha mandhari ya vilabuni, uwanjani na nyumbani. Mandhari yaliyooneshwa yanaoana sana nan chi za Kiafrikaa vile Tanzania, kwani unyanyasaji na ugandamizwaji wa wanawake wa Kitanzania ni sawa kaBi.sa na wale wa Patata.

JINA LA KITABU

Jina la kitabu Nguzo Mama linasadifu yale yaliyomo ndani ya kitabu hiki. Kitaswira “Nguzo Mama” ni umoja wa wanawake Tanzania (U.W.T) ambao uliundwa kwa lengo la kuwatetea, kuwalinda na kuwapa haki na maendeleo wanawake sawa na wanaume. Tamthiliya hii inaonesha harakati za wanawake wa Patata wakiwemo wakulima, wasomi, waalimu, makahaba na wanaungana

kuimarisha umoja na maendeleo yao. Wanafungua miradi mbalimbali kama vile kushona, kupika pombe, pamoja na tofauti zilizopo kati yao kama vile uzembe,

majungu, fitina na kutoelewana.

KUFAULU NA KUTOFAULU KWA MWANDISHI

KUFAULU

Kimaudhui mwandishi Penina Muhando amefaulu kwa kiwango cha juu katika maudhui yaliyomo ndani ya mchezo huu, kwani amefaulu kutueleza matatizo yaliyowapata wanawake wengi wa Kiafrika hususani  Tanzania.

Kifani, mwandishi ametumia lugha rahisi inayoeleweka, lugha ya kishairi inayofurahisha pia na nyimbo zinazoburudisha. Hivyo kufanya mchezo usichoshe.

KUTOFAULU

Kimaudhui, Penina Muhando ameshindwa kutueleza hatma ya wanawake wa Patata na jamii nzima baada ya kushindwa kuinua Nguzo Mama.

Kifani, matumizi ya lugha ya matusi ni udhaifu wa mwandishi, kwani matusi ni lugha isiyotakiwa katika jamii.